وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَظِلَالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ۩ ࣛ ﴿۱۵﴾ قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ لَا يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعًا وَلَا ضَرًّا قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكَاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلِ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ ﴿۱۶﴾

و خاص اللّه تعالٰی را سجده میکند هر که در آسمانها و زمین است کسانی به رضاء و کسانی به زور و سایه های ایشان صبح و شام ﴿ ۱۵ ﴾
بگو کیست پروردگار آسمانها و زمین بگو اللّه تعالٰی است بگو آیا گرفته اید بجز از اللّّه تعالی کمک کنندگان که مالک نیستند برای خود سودی و نه زیانی بگو آیا برابر است کور و بینا و آیا برابر است تاریکیها و روشنايی آیا مقرر کرده اند برای اللّه تعالٰی شریکان (در عبودبت) که آفریده اند مانند آفرینش اللّه تعالٰی پس مشتبه شد آفرینش بر ایشان بگو اللّه تعالٰی آفریننده هر چیز است و او یگانه است غالب است ﴿ ۱۶ ﴾

[۱۵] از این آیت الی آیت (۲۵) باب سوم است - در این دلیل عقلی نهم در آیت (۱۵) است بازدلیل عقلی دهم درآیت (۱۶) است با تنبیه بر شرک فی التصرف ، ودو مثال است - و باز دلیل عقلی یازدهم است با دو مثال در آیت (۱۷) - باز تقابل در بین مشرکین و موحدین است با همراه تخویف و ده صفات موحدین است با همراه بشارت از آیت (۱۸) الی آیت (۲۴) و ذکر سه صفات مشرکین و تخویف در آیت (۲۵) ، در این آیت (۱۵) دلیل عقلی نهم به ذکر سجود تمام عالم است - و مراد از سجود انقیاد است به امر تشریعی و تکوینی پس مومنان انقیاد میکنند هر دو نوع طوعاً ، و مشرکان انقیاد تکوینی میکنند کرهاً ، یا مراد از سجود سجود حقیقیه است و من فی السمٰوات ملائیک اند و من فی الارض مومنان اند و با کرهاً مراد اند بعد از استدلال یعنی با دلیل مجبور شده اند ، پس سجده را برای اللّه تعالٰی خاص میکنند - یا مراد از طوعاً و کرهاً حالت خوشی و حفقان است یعنی ایشان در هر دو حالت به اللّه تعالٰی سجده میکنند (بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ) در بعضی ممالک در وقت زوال سایه نمی باشد زیرا آنرا ذکر نکرد یا غدو پیش از زوال و اصال بعد از زوال میباشد -
[۱۶] در این دلیل اعترافی دهم است و باز تنبیه به مشرکین است و رد برشرک فی التصرف است باز دو مثال است اولی مثال موحد و مشرک است با الاعمیٰ و البصیر و مثال دوم برای شرک و توحید است با الظلمٰت و النور باز تنبیه بر مشرکین است که خالق هر چیز اللّه تعالی یگانه است و در خلق با او کسی شریک نیست پس چرا در عبودیت با او شریک میگیرید (قُلِ اللَّهُ) چون مشرکان خاموش شدند زیرا ایشان بغیر اللّه تعالٰی پروردگار دیگری را نمی پذیرفتند - پس برای نبی صل اللّه وعلیه وسلم امر شد که خودت جواب را ذکر کن (أَفَاتَّخَذْتُمْ) بعد از تردید بر شرک فی الربوبیت رد برشرک فی التصرف است و همچنین در آیت (۳) سوره فرقان است (أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكَاءَ) این تنبیه برشرک فی الالوهیت است به دلیل نفی خالقیت از غیراللّه و مدخول ام خلقو است و استفهام انکاری است -