أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ ﴿۱۹﴾ وَمَا ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِيزٍ ﴿۲۰﴾ وَبَرَزُوا لِلَّهِ جَمِيعًا فَقَالَ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ قَالُوا لَوْ هَدَانَا اللَّهُ لَهَدَيْنَاكُمْ سَوَاءٌ عَلَيْنَا أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِنْ مَحِيصٍ ﴿۲۱﴾

آیا نمی بینی که هرآئینه اللّه تعالی آفریده است آسمانها و زمین را برای حق (اشکار کردن) اگر خواهد فنا کند شمارا و بیاورد مردمان نو ﴿ ۱۹ ﴾
و نیست این کار بر اللّه تعالٰی دشوار ﴿ ۲۰ ﴾
و حاضر شوند پیش اللّه تعالٰی همه یکجا پس گویند ضعیفان کسانی را که تکبر میکردند هرآئينه ما بودیم تابع شما پس آیا شما دفع کرده میتوانید از ما از عذاب اللّه تعالٰی چیزی را گویند اگر هدایت می کردی ما را اللّه تعالٰی هرآئينه مانیز شما را هدایت می کردیم برابر است حال ما اگر فریاد نمائیم یا صبر نمائیم نیست ما را هیچ جای فرار ﴿ ۲۱ ﴾

[۲۰-۱۹] از این آیت الی آیت (۲۳) باب سوم است این نیز به لفظ الم آغاز گردیده است در این باب دلایل عقلی مختصر است در آیت های (۱۹-۲۰) باز تذکیر با واقعات اخروی است که برآئت معبودان باطله و شیطان از عبادت کنندگان خود است در آیت های (۲۱-۲۲) و بشارت در آیت (۲۳) است - درآیت های (۱۹-۲۰) بیان خالقیت اللّه تعالٰی وقدرت کامله او است ربط آن با آیت پیش اینست چنانچه با مثال اشکار شد که اعمال شرکیه برباد است همچنین به دلیل عقلی نیز بربادی آن اشکار است و مراد از (بِالْحَقِّ) اشکار کردن توحید اللّه تعالٰی است پس اشکار شد که حکمت از خلق اللّه تعالٰی ذات نبی صل اللّه وعلیه وسلم نیست چنانچه در حدیث لولاک ذکر شده است از سببی که این حدیث در نزد محدثین موضوعی است و خلاف از این آیت نیز است و در اخیر ذکر قدرت اللّه تعالٰی و تخویف نیز است -
[۲۱] این عطف بر مضمون پیش است یعنی واستَفتَحُوا فاهلکو و بعثوا للحساب برزوا یعنی ایشان فیصله خواستند پس هلاک شدند پس بر میخیزند برای حساب و اشکار خواهد شد و ماضی به معنی مستقبل است ـ در این آیت تخویف اخروی است به ذکر برائت کلان های باطل پرست از پیروان خود و بیان عجز آنها از دفع کردن عذاب است مراد از (الضُّعَفَاءُ) جاهلانی اند که در عقل و علم ضعیف بودند و تقلید کور کورانه کلانها را میکردند (لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا) مراد از این آن علماء و پیران و اهل اقتدار اند که با دین حق ضد و عناد میکردند - و کفر و شرک و بدعات را دین خود ساخته بودند - اسْتَكْبَرُوا یعنی تکبر کرده بودند از توحید اللّه تعالٰی و از اتباع رسول (مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ) یعنی شما با ما وعده های جنت میکردید حالا صرف ما را از عذاب نجات دهید و همچنین در آیت های (۴۸،۴۷) سوره مؤمن نیز است در این سوره این مکالمه میدان حشر است از این سبب جواب ایشان با (لَوْ هَدَانَا اللَّهُ) است و مکالمه سوره مؤمن در آتش جهنم است در آنجا جواب به اناکل فیها است -