وَقَالُوا أَإِذَا كُنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقًا جَدِيدًا ﴿۴۹﴾ قُلْ كُونُوا حِجَارَةً أَوْ حَدِيدًا ﴿۵۰﴾ أَوْ خَلْقًا مِمَّا يَكْبُرُ فِي صُدُورِكُمْ فَسَيَقُولُونَ مَنْ يُعِيدُنَا قُلِ الَّذِي فَطَرَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَسَيُنْغِضُونَ إِلَيْكَ رُءُوسَهُمْ وَيَقُولُونَ مَتَى هُوَ قُلْ عَسَى أَنْ يَكُونَ قَرِيبًا ﴿۵۱﴾ يَوْمَ يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجِيبُونَ بِحَمْدِهِ وَتَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا ﴿۵۲﴾ وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوًّا مُبِينًا ﴿۵۳﴾
و میگویند آیا چون شویم استخوان و ذره ذره آیا ما زنده میشویم به آفرینش نو ﴿۴۹﴾
بگو شوید سنگ یا آهن ﴿۵۰﴾
یا مخلوق دیگر بزرگتر از آن برزگ باشد در سینه شما پس البته گویند کیست که دوباره بر آفریند ما را بگو آن ذاتیکه بیافرید شما را بار اول پس حرکت میدهند بسوی تو سرهای خود را و گویند چه وقت خواهد بود این بگو شاید که بسیار نزدیک باشد ﴿۵۱﴾
روزیکه آواز داده شود شما را پس قبول میکنید حمد گویان و گمان مکنید که نمانده بودید بودید مگر اندکی ﴿۵۲﴾
و بگو بندگان مرا که بگویند کلمه که آن بهتر است هرآئينه شیطان فساد می افگند میان ایشان هرآئينه شیطان است انسان را دشمن اشکارا ﴿۵۳﴾
[۴۹] در این آیت تنبیه به انکار بعث بعد الموت است و مانند این در آیت (۷۷) سوره یٰس و آیت (۱۶) سوره صافات نیز است -
[۵۱،۵۰] در این آیت جواب برای منکرین بعث است حاصل جواب اینست که دوباره ساختن از خاک کار سهل است بلکه اگر شما سنگ شوید یا آهن شوید یا از این نیز سخت تر شوید مانند فولاد یا آسمانها و زمین باز نیز اللّه تعالٰی شما را دوباره زنده میتواند لفظ (كُونُوا) به معنی شرط است یعنی لو کنتم حجارة الخ - و چنین نیز امکان دارد که انسان گاهی خاک شود گاهی از این خاک سنگ و نمک ساخته میشود و گاهی در معدن سنگ از خاک سنگ ساخته میشود و گاهی فولاد وغیره نیز ساخته میشود - باز اعتراض دوم ایشان را ذکر کرد درباره اعاده کننده و جواب او به این قول (الَّذِي فَطَرَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ) است باز شبهه سوم ایشان بطور استهزاء ذکر شد که سر را میجنبانید بطور استهزاء و میپرسید در باره زمان بعث و انغاض در عرف عرب طوری است که سر را بلند کند باز پائین کند و این عمل را بار بار میکند یعنی سر را بالا و پائين میکند (عَسَى) برای تاکید قربت است از سببی که عسیٰ از جانب اللّه تعالٰی برای یقین میباشد -
[۵۲] در این آیت حال بیان بعث است مراد از (يَدْعُوكُمْ) دمیدن سور برای بعث است یا مراد از این آواز برای حشر است چنانچه در آیت (۷۱) این سوره می آید و همچنبن در آیت (۲۵) سوره روم می آید (فَتَسْتَجِيبُونَ بِحَمْدِهِ) یک معنی اینست که استجابت این آواز را خواهید کرد (پس بر انگیخته میشوید) و حمد اللّه تعالٰی را میگوئید و اقرار میکنید که اللّه تعالٰی سزاوار تسبیح و حمد است ، معنی دوم اینست که شما استجابت میکنید به امر اللّه تعالٰی یعنی حمد به معنی امر است (إِلَّا قَلِيلًا) مانند که در آیت (۴۶) سوره نازعات و آیت های (۱۰۴،۱۰۳) سوره طٰهٰ و آیت (۱۱۴) سوره مؤمنون است -
[۵۳] در این آیت بیان آداب برای دعوت کننده است بعد از بیان سرکشی منکرین و مراد از (لِعِبَادِي) مومنان است یعنی برای مومنان بگو هنگامیکه برای مشرکین دعوت توحید میدهند به طریقه احسن بیان کنند برای اینکه شیطان در میان فساد پیدا نکند ، معنی دوم اینست که در این آیت دعوت توحید به مشرکان است بعد از ذکر کردن خباثات آنها و مراد از عِبَادی مشرکان و کافران اند و مراد از (الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ) کلمه توحید است و دیگر عقیده های شرعی و اقوال است و این زیادت بر این قل است در آیت (۵۱) -