إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ ﴿۱۷﴾ أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ ۩﴿۱۸﴾ ࣛ هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِنْ نَارٍ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُءُوسِهِمُ الْحَمِيمُ ﴿۱۹﴾

هرآئينه کسانی که مومنان اند و کسانی که یهود اند و صابئین و نصاری و مجوس اند و کسانی که شرک کرده اند هرآئينه اللّه تعالٰی جدائی می آورد در میان ایشان در روز قیامت هرآئينه اللّه تعالٰی برهمه چیز حاضر ناظر است ﴿۱۷﴾
آیا نمی بینی که هرآئينه اللّه تعالٰی را سجده میکنند کسانی که در آسمانها هستند و کسانی که در زمین اند و آفتاب و ماه و ستارگان و کوه ها و درختان و زنده جان و بسی از مردمان و بر بسیاری از ایشان لازم شده است فیصله عذاب و هرکرا ذلیل گرداند اللّه تعالٰی پس نیست او را هیچ کسی عزت دهنده هرآئينه اللّه تعالٰی میکند آنچه میخواهد ﴿۱۸﴾
این دو فریق اند جدال میکنند در باره رب خود پس کسانی که کفر کرده اند ساخته میشود برای ایشان (از پاره های زیاد) جامه ها از آتش انداخته میشود از بالای سرهای ایشان آب جوش ﴿۱۹﴾

[۱۷] در این آیت ذکر فرقه های مشهور مردم است که فرقه از مومنان است که از آیات بینات فایده میگیرند و فرقه های دیگر اعراض کنندگان از این آیات امروز در دنیا باهم مشترک اند - لیکن در روز قیامت اللّه تعالٰی در میان ایشان فیصله میکند مومنان رابه جنت داخل میکند و دیگران را به جهنم داخل میکند و إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ دلیل برای يَفْصِلُ است یعن اللّه تعالٰی بر هر چیز اگاه است پس فیصله حق میکند -
فایده: ابن عطیه در تفسیر از قتاده روایت کرده است که همه اصول ادیان شش اند پنج از شیطان است و یکی از رحمان است و (الصَّابِئِينَ ) قومی است که عبادت ملائيک را میکنند و به کعبه روی میگردانند و توحید را (در گمان خود) قبول دارند و کتاب زبور را میخوانند - و (مجوسیان) آنهای اند که عبادت آتش و روشنی و آفتاب و مهتاب را میکنند (وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا) در این شرک کنندگان غیر کتابی مراد اند نام دیگری آنها نیست زیرا به اشرکو ذکر کرده است در بعضی از فرقه های پیش نیز شرک است لیکن این عطف از جهت مغایرت نام است -
[۱۸] این آیت دلیل عقلی است که سجود همه عالم برای اللّه تعالٰی دلیل بر توحید و عظمت اللّه تعالٰی است ودر آیت آن مخلوقات را ذکر کرده است که مشرکان عبادت آنرا میکنند پس عجز آن معبودان باطل را بیان میکنند ابن عطیه ذکر کرده است قبیله حمیر عبادت آفتاب را میکردند و کنانه از ماه و تمیم از ستاره بران و لحم از ستاره مشتری و طیی از ثریا و قریش از شعری و اسد از عطارد و ربیعه از ستاره مرزم را عبادت میکردند و از کوه ها و درختان معبودان میسازند و در دواب بقر و مار و خروس داخل است که عبادت آنها کرده شده است در این آیت به فرقه های مشرکین اشاره است به طریقه رد کردن بر آنها بعد از (وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ) لفظ مرحومون پنهان مراد است یا عطف است بر مَنْ فِي الْأَرْضِ از عطف قبیله خاص بر عام بعد از (وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ) خبر حذف است یعنی مُهانون ذلیلون و مراد در آیت سجده به رضا و توحید است - یا مراد از سجده عام است اگر طوعاً باشد یا کرهاً پس بعد از كَثِيرٌ حَقَّ برای تقدیر حاجت نیست بلکه عطف بر پیش است (وَمَنْ يُهِنِ اللَّهُ) مراد از اهانت ترک سجود اللّه تعالٰی است -
[۱۹] در (هَذَانِ) اشاره است به آن دو فریق مقابل که ذکر شده اند در هر دو آیات گذشته ، آنها اگر چه فرقه های زیادی اند لیکن مرجع ایشان به دو فرقه است - و اختلاف و اختصام ایشان همیشه است در باره توحید اللّه تعالٰی و در صفات او یعنی اختلاف ایشان بر مقاصد دنیا بنا نیست باز برای یک فریق تخویف و به فریق دیگر بشارت را تفصیلاً ذکر میکند و این فیصله میان ایشان است (قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِنْ نَارٍ) مراد آن است که از جنس جهنم برای ایشان لباس آماده کرده میشود مانند که در سوره ابراهیم (۵۰) است یا این کنایه است که آتش آنها را طوری احاطه میکند مانند جامه بر بدن -