وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذَا لَهُمْ مَكْرٌ فِي آيَاتِنَا قُلِ اللَّهُ أَسْرَعُ مَكْرًا إِنَّ رُسُلَنَا يَكْتُبُونَ مَا تَمْكُرُونَ ﴿۲۱﴾ هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّى إِذَا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَجَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا جَاءَتْهَا رِيحٌ عَاصِفٌ وَجَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنْجَيْتَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ ﴿۲۲﴾ فَلَمَّا أَنْجَاهُمْ إِذَا هُمْ يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْيُكُمْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ مَتَاعَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ إِلَيْنَا مَرْجِعُكُمْ فَنُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿۲۳﴾

و چون بچشانیم مردمان را رحمتی پس از سختی که رسیده بود به ایشان در این وقت ایشانرا مقابله کردن باشد در آیت های ما بگو اللّه تعالٰی بسیار زود مقابله کننده است هرآئینه ملائیک ما می نویسند آنچه شما مقابله میکنید ﴿ ۲۱ ﴾
خاص اللّه تعالٰی او ذاتیست روان میکند شما را در خشکی و دریا تا وقتیکه باشید در کشتیها و روان میکند این کشتیها را به ایشان به باد نرم و خوش شدند ایشان به آن باد ناگهان آید بادی سخت و بیاید به ایشان موج از هرجا و بدانند که گرفتار گشتند به موج ها میخوانند اللّه تعالٰی را خالص کنندگان خواندن به وی (و میگویند) اگر خلاص کنی مارا از این آفت هرآئینه باشیم از شکر کنندگان ﴿ ۲۲ ﴾
پس وقتیکه نجات داد ایشان را اللّه تعالٰی در این وقت ایشان ظلم میکنند در زمین بغیر حق (یعنی شرک میکنند) ائ مردمان جز این نیست که ظلم شما بر نفسهای شماست بهره گیرید بهره زندگانی دنیا را باز بسوی ما بازگشت شماست پس خبردار کنیم شما را به آنچه میکنید ﴿ ۲۳ ﴾

[۲۱] در این آیت تنبیه به منکرین است (رَحْمَةً) وسعت رزق ، صحت جسم ، باران رحمت ، و نعمت های دیگر (ضَرَّاءَ) قحط و مرض وغیره (مَكْرٌ) به معنی دروغگو کردن و مقابله کردن یعنی جدال کردن حاصل آنست که به بعضی انسان ها که وقتیکه بعد از تکلیف راحت برسد پس او مقابله توحید وقرآن اللّه تعالٰی را میکند (أَسْرَعُ مَكْرًا) مکر به معنی تدبیر پنهان عذاب است - سرعة آنست که کسانیکه بسیار مستحق عذاب باشند ایشانرا پیش هلاک کنند و دیگران را بعد از آنها هلاک کنند و عجلت صفت اللّه تعالٰی نیست و سرعت صفت آن است - و این آیت دلیل بر این است که به همراه هر انسان ملائیک نویسنده مقرر است -
[۲۲] (يُسَيِّرُكُمْ) این به همه سواری های خشکه و تَر شامل است اگر در آن زمان موجود بود یا نبود (حَتَّى إِذَا كُنْتُمْ) این یک حالت سواری تَر (بحر) را ذکر میکند (فِي الْفُلْكِ) این به کشتی های بزرگ و خورد شامل است (وَجَرَيْنَ بِهِمْ) در این التفات (نقل) است از خطاب به غیابت در این بسیار فایده است - یک فایده آنست که حالت و شان آنها را به دیگران ذکر میکند برای عبرت گرفتن (طَيِّبَةٍ) حالت در میانه نه بسیار سریع و نه آهسته (أُحِيطَ بِهِمْ) احاطه به معنی هلاکت است و چون قریب به هلاکت است هنوز هلاک نشده است از این وجه ظنوا گفت (مُخْلِصِينَ) یعنی با اللّه تعالٰی کسی دیگری را شریک نمیسازد و این اخلاص در اصل علم یقینی فطری است اخلاص ایمانی است - در این آیت اول دلیل عقلی است باز تنبیه به مشرکین است حاصل آنست چون بر ایشان تکلیف بزرگ و مصیبت بیاید در آن زمان صرف به اللّه تعالٰی را میخوانند و نام معبودان خودرا نمیگیرند و با اللّه تعالٰی وعده میکنند اگر این مصیبت را از ما دور بسازد پس ما شکر اللّه تعالٰی را به پذیرفتن توحید ادا میکنیم همچنان نذر و صدقه را به نام اللّه تعالٰی میکنیم -
فایده: لیکن افسوس است به جاهلان این زمانه که یقین و عقیده ایشان به بزرگان و اولیاء آنقدر محکم شده است که تکلیف بسیار بر ایشان بیاید به بزرگان یامدد میگویند و اللّه تعالٰی را فراموش میکنند پس حال ایشان از مشرکان پیش بدتر است - این نوع مضمون را الوسی در تفسیر المعانی نوشته است -
[۲۳] این به آیت پیش تعلق دارد (أَنْجَاهُمْ) اشاره است که اللّه تعالٰی دعا مشرک را نیز می پذیرد از سبب تضرع آن (يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ) مراد از بغی در اینجا شرک است به دلیل آیت (۶۵) سوره عنکبوت و همچنین در آیت (۶۷) سوره اسراء و در آیت (۳۲) سوره لقمان (بِغَيْرِ الْحَقِّ) مراد از آن البَاطِل است که شرک کردن است یعنی فساد میکند با شرک کردن یا مراد آنست که بغی با حق نمیکند بلکه بغیر حق میکند بغی باالحق آنست که مسلمانان بر مالهای کافران غالب شوند به سبب جهاد و اموال ایشان را به زور بگیرند (مَتَاعَ) فعل آن حذف است تَمَّتَعُونَ متَاعَاً یا منصوب است به حرف جر مخذوف فی المتاع الحیاة الدُّنیاه یعنی بغی شما مدت کم است زود است که فنا شود (مَتَاعَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا) این جواب یک سوال است اگر کسی سوال کند که به اللّه تعالٰی علم بود که این انسان شرک میکند پس دعا آنرا چرا قبول میکرد؟ پس جواب داده شد که این فایده زندگی دنیوی است واللّه تعالٰی به مشرکان نیز میدهد و این آیت دلیل بر این است که گاهی گاهی اللّه تعالی دعا مشرک را می پذیرد -