وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ مَا تَرَكَ عَلَيْهَا مِنْ دَابَّةٍ وَلَكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ ﴿۶۱﴾ وَيَجْعَلُونَ لِلَّهِ مَا يَكْرَهُونَ وَتَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْكَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنَى لَا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ وَأَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ ﴿۶۲﴾ تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿۶۳﴾

و اگر بگیرد اللّه تعالٰی مردمانرا به سبب ظلم ایشان نگذارد در زمین هیچ زنده سر را لیکن مهلت میدهد ایشانرا تاوقت مقرر پس چون برسد وقت مقرر ایشان پس شده نمی تواند یک ساعتی و نه پیش شده میتواند ﴿۶۱﴾
و مقرر میکنند برای اللّه تعالٰی آنچه (برای خود) ناپسند میدارند و میگوید زبان های ایشان دروغ را که هرآئينه ایشان را باشد خوشی البته ایشانرا باشد صرف آتش و ایشان پیش انداخته شوند به او ﴿۶۲﴾
قسم بر اللّه تعالٰی هرآئينه فرستادیم (رسولان) بسوی بسیاری از امتیان پیش از تو پس بیاراست شیطان برای ایشان اعمال (بد) ایشانرا پس او دوست ایشان است امروز و ایشانراست عذاب دردناک ﴿۶۳﴾

[۶۱] در این آیت تخویف دنیوی است و جواب سوال است چون مظالم مشرکین ذکر شد پس سوال شد که از سبب این مظالم بر ایشان عذاب چرا نمی آید در این آیت جواب او است - و مطلب آیت اینست اگر اللّه تعالٰی مخلوقات را به گناهای گنهگاران بگیرد و بخشش و تاخیر نمی کرد پس باران ها و بته ها را بند میکرد پس زنده جان میمردند و مانند این در آیت (۴۵) سوره فاطر ذکر است (فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ) مانند در آیت (۳۴) سوره اعراف و آیت (۳۹) سوره یونس ذکر است -
فایده: چون در سوره اعراف و در این سوره فَا را بر اذا داخل کرد و بر جزا فَا را داخل نکرد برای اینکه در کلام فصاحت کم نشود و در سوره یونس فا اولی نیست پس فا را بر جزا داخل کرد و چون در سوره یونس سوال صریح عذاب ذکر بود در جواب فا را ذکر نکرد و در این سوره و سوره اعراف سوال مذکور نیست از این سبب فا ذکر شده است واللّه اعلم بحکمهِ -
[۶۲] در این تنبیه به شرک است به همراه دعویٰ دروغین شان که برای ایشان حسنیٰ است یعنی در دنیا خوشی و در آخرت پاداش و جنت است (مُفْرَطُونَ) از فرط ماخوذ است یعنی پیش فرستاده میشوند یا به شتاب میروند به آتش یا فراموش خواهند شد این همه معنی جایز است -
[۶۳] در این آیت تسلیت برای رسول و تنبیه و تخویف برای منکرین است و سبب گمراهی ایشانرا ذکر کرده است یعنی ایشان میگویند با وجود شرک برای ما حسنیٰ است این را شیطان برای ایشان اراسته است که شرک و بدعت کارهای نیکو است و پاداش نیک است و نسبت (فَزَيَّنَ) به شیطان به اعتبار وسوسه اوست (فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ) یک توجیه آن اینست که ضمیر هُم به اُمم راجع است و مراد از الیوم زندگی دنیا است یا روز قیامت است - توجیه دوم اینست که ضمیر هم به مشرکان راجع است یعنی این شیطان مانند که دوست مردمان پیش بود در زمان موجود امروز نیز دوست مشرکان است -